Kiszka Janusz h. Dąbrowa (ok. 1586–1654), wojewoda połocki, hetman wielki lit. Drugi syn Stanisława Kiszki, wojewodzica witebskiego, i Elżbiety Sapieżanki, kasztelanki kijowskiej. Ojciec oddał mu dobra Krzywicze i Daniuszewo. Służbę wojskową rozpoczął w wojsku Jana Karola Chodkiewicza w Inflantach w r. 1604. W n. r. uczestniczył w bitwie pod Kircholmem z własnym pocztem złożonym z 16 ludzi, w chorągwi ochotników, na czele której stał J. Komorowski. W lutym i marcu 1609 r. dowodził chorągwią husarską, która należała do oddziałów Chodkiewicza, działających pod Szantzlem (Salis). Po zdobyciu Parnawy chorągiew K-i weszła w skład garnizonu parnawskiego, którym dowodził J. Madaliński. Od czerwca do października 1609 r. walczył pod Białymkamieniem i Dyamentem. Za zasługi w tej wojnie otrzymał w r. 1610 starostwo parnawskie. W czasie kampanii moskiewskiej Chodkiewicza dowodził w nieobecności hetmana pułkiem wojska inflanckiego, na czele którego pokonał w r. 1611 silny oddział moskiewski, ciągnący pod oblężony przez Polaków Smoleńsk. W październiku 1611 r. wziął udział w wyprawie Chodkiewicza na Moskwę. Konwokacja wileńska w uchwałach z 1 X 1614 r. wstawiała się za K-ą u nieżyczliwego dlań króla. Dn. 3 II 1615 r. polecił mu Chodkiewicz wyprawić się na czele części wojska inflanckiego w głąb ziem moskiewskich na Rohaczew i Homel i następnie w okolice Staroduba i dalej, aby nawiązać kontakt z luźnymi oddziałami żołnierskimi, głównie kozackimi, działającymi jeszcze na ziemiach moskiewskich. Wyprawa K-i nie doszła do skutku, gdyż w lutym 1615 r. posłał go hetman z pieniędzmi, żywnością i suknem do Smoleńska dla zaopatrzenia załogi polskiej. Po wywiązaniu się z tego zadania pułk K-i, liczący 900 ludzi, stanął w Horach i zajął się otaczaniem ostrożkami załogi moskiewskiej w Dorohobużu, aby odciąć jej drogi do wypadów na Smoleńsk. W sierpniu t. r. uczestniczył K. w rozmowach prowadzonych w Kopysi z gońcem carskim Ortemiejem Nieczajewym.
Latem 1618 r. wziął K. udział w wyprawie królewicza Władysława i Chodkiewicza na Moskwę. Dowodził w niej pułkiem czołowym. W l. 1619 i 1620 bawił w swych dobrach na Litwie. Dn. 21 IV 1620 r. fundował wraz z żoną Krystyną Drucką Sokolińską w Sołach, «w miejscu, gdzie się herezja najwięcej szerzyć poczęła była», (z listu K-i) kościół parafialny ku czci Podwyższenia Krzyża Św. wraz z kaplicą Św. Trójcy w Daniuszewie. W r. 1621 w czasie wyprawy chocimskiej należał wraz ze swoją chorągwią do pułku dowodzonego bezpośrednio przez Chodkiewicza. W t. r. jesienią obrany został wojewodą połockim na miejsce swego teścia Michała Sokolińskiego, który otrzymał województwo smoleńskie. Dn. 4 VII 1622 r. przyprowadził do obozu Krzysztofa Radziwiłła, hetmana polnego, pod Mitawę chorągiew husarską, złożoną z 200 koni. Po kapitulacji Mitawy Radziwiłł stoczył 1 VIII 1622 r. pod Mitawą potyczkę z siłami szwedzkimi. Odznaczył się w niej K., który poprowadził udaną szarżę husarską na działa szwedzkie. Z powodu niechęci Zygmunta III nie wszedł K. do komisji prowadzącej od sierpnia 1622 r. układy ze Szwedami o rozejm, mimo że był senatorem i stale przebywał przy wojsku. Do komisji rozejmowej dokooptowany został na wyraźne żądanie Radziwiłła dopiero 22 X 1622 r. Odgrywał w niej rolę mediatora między skłóconymi ze sobą komisarzami polskimi i godził Radziwiłła z Aleksandrem Gosiewskim, referendarzem W. Ks. Lit. Po zawarciu rozejmu 8 XII 1622 r. tłumił rozruchy we własnej chorągwi, która, zmniejszona do 100 koni, skierowana została do województwa połockiego. Dzięki wstawiennictwu hetmana Radziwiłła na sejmie warszawskim 7 III 1623 r. otrzymał za zasługi wojenne na mocy konstytucji sejmowej sumę 4 tysiące zł i dzierżawę Bolniki.
W r. 1624 wyjechał K. na studia do Padwy razem z Aleksandrem Teodatem Sapiehą, starostą orszańskim, i Stanisławem Rudominą i przebywał tam aż do r. 1626. Dn. 4 III 1625 r. spotkał w Padwie królewicza Władysława, podróżującego po Europie, i towarzyszył mu w drodze do Wenecji. W czerwcu 1627 r. był już z powrotem na Litwie. Został wówczas mediatorem w sporze dwóch hetmanów litewskich: Lwa Sapiehy i Radziwiłła. Śmierć Zygmunta III i wybór na króla Władysława IV otworzyły K-ce drogę do najwyższych godności wojskowych. W elekcji udziału nie wziął, gdyż chorował ciężko w Krzywiczach aż do maja 1632 r. Na przełomie 1632 i 1633 r. prowadził zaciągi, które dla braku listów przypowiednich, pieniędzy i chleba szły opornie i wolno. Z zaciągniętą za własne pieniądze 100-konną chorągwią kozacką, 60 piechurami i Tatarami litewskimi, dowodzonymi przez Dziewałtowskiego, bronił zimą 1633 r. Połocka przed wojskiem moskiewskim, które założyło pod miastem warowne ostrożki, a jednocześnie osłaniał szlachtę połocką przed grabieżą oddziału M. Abramowicza, wojewodzica smoleńskiego. Dn. 23 II 1633 r. odesłał K. nawet Tatarów do obozu Radziwiłła. W walkach pod Smoleńskiem uczestniczył osobiście; należał do grona zaufanych doradców króla Władysława IV. W czerwcu 1634 r. chorował ciężko. Mimo złego stanu zdrowia otrzymał w r. 1635 buławę hetmana polnego W. Ks. Lit. W latach następnych stosunki między królem a K-ą uległy pogorszeniu, omijały go wakanse i nagrody, sejmik miński wstawiał się za nim w instrukcji poselskiej na sejm zwołany na dzień 19 IV 1640 r. Wtedy otrzymał zapewne starostwo dryskie i dochody z myt. W t. r. utracił żonę Krystynę Sokolińską.
K., od śmierci Radziwiłła, wspólnie z braćmi zabiegał usilnie o buławę wielką i starał się wywierać poprzez sejmiki i sejm nacisk na króla. Otrzymał ją jednak dopiero 17 IV 1646 r. W zamian za buławę K. zobowiązał się do popierania planów wojennych króla. Obaj hetmani litewscy, stając po stronie króla, przeprowadzali nieformalne zaciągi na mocy listów «zaciągowej ekspedycji z kancelarii JKM» oraz wyznaczali kwatery wojsku w dobrach królewskich i duchownych, spodziewając się, że jeśli nawet król nie zdoła przeprowadzić swych planów wojennych, nieunikniona jest wojna choćby defensywna z Krymem. W kwietniu 1646 r. uczestniczył K. w naradach króla z agentami dyplomatycznymi i starszyzną kozacką. Zwolennikiem zaciągów był K. jeszcze w październiku 1646 r. Jednak dla braku pieniędzy nowe zaciągi były na Litwie bardzo skromne liczebnie. Po wybuchu powstania kozackiego i śmierci króla Władysława IV K. popierał kandydaturę królewicza Karola. Jesienią 1648 r. leżał chory w Brześciu i nie dowodził wojskiem osobiście. Działania wojskowe prowadzone przez zastępcę K-i, hetmana polnego Janusza Radziwiłła, utrudniały ostre zatargi między chorągwiami zaciągniętymi przez hetmanów wielkiego i polnego. Niektóre oddziały nie uznawały władzy Radziwiłła. Obciążano także K-ę odpowiedzialnością za gwałty popełniane przez pułk G. Mirskiego, strażnika W. Ks. Lit. (pułk ten obrabował odebrane kozakom miasta Pińsk i Motol). W styczniu 1649 r. i w początkach 1651 prowadził K. nowe zaciągi, które następnie uchylały się od walk pod dowództwem Radziwiłła. Latem 1652 r. miał K. udać się do Brześcia, aby objąć dowództwo nad wzywanym trzykrotnymi wiciami pospolitym ruszeniem litewskim, które miało zebrać się w Brześciu. Wyprawa ta jednak nie doszła do skutku. W r. 1653 udział K-i w kierowaniu sprawami wojskowymi był już minimalny z powodu jego ciężkiej choroby.
Ostatnie lata życia K-i wypełniały także kłopoty majątkowe. Odziedziczył on po śmierci braci cały, niezmiernie obdłużony majątek, liczne procesy i opiekę nad czterema córkami brata Krzysztofa. W r. 1649 wydał swą bratanicę Elżbietę, wojewodziankę witebską, za Tomasza Żyżemskiego. W r. 1651 prosił kardynała Pamphili o wyjednanie biskupstwa piltyńskiego dla swojego krewnego Jakuba Goreckiego i zobowiązał się do wykupienia dóbr biskupstwa. Zmarł bezpotomnie, jako ostatni z rodu, 13 I 1654 r. w Krzywiczach. Urodzony w kalwinizmie, jako wyznawca katolicyzmu nie odznaczał się tolerancją, choć nie należał też do gorliwych protektorów jezuitów. Król Władysław IV ujmował się w listach do niego za dyzunitami połockimi, a Janusz Radziwiłł wstawiał się za zborem kalwińskim w Połocku, pragnąc zapewnić ewangelikom połockim u nietolerancyjnego K-i swobodę wyznania.
Estreicher; Przyałgowski, Żywoty bpów wil., II 62, 101; Boniecki; Dworzaczek, Genealogia; Kojałowicz W. W., Herbarz rycerstwa W. X. Litewskiego tak zwany Compendium, Wyd. F. Piekosiński, „Herold Pol.” 1897 s. 39; Niesiecki; Wolff, Kniaziowie lit.-rus., s. 481, 630; tenże, Senatorowie W. Ks. Lit.; – Czermak W., Plany wojny tureckiej Władysława IV, Kr. 1895 s. 108, 114, 160–3; Jankowski Cz., Powiat oszmiański, Pet. 1896–8 I 154, II 19, III 66–74; Kraushar A., Dzieje Krzysztofa z Arciszewia Arciszewskiego, Pet. 1892 I 358; Lipiński W., Działania wrześniowe pod Smoleńskiem w r. 1633, „Przegl. Hist.-Wojsk.” T. 6: 1933 s. 192; Naruszewicz A., Żywot J. K. Chodkiewicza, Wyd. K. J. Turowski, Kr. 1858 I 97, 171, 174; Tyszkowski K., Kozaczyzna w wojnach moskiewskich Zygmunta III, „Przegl. Hist.-Wojsk.” T. 8: 1935 s. 47 i n., 65; tenże, Wojna o Smoleńsk 1613–1615, Lw. 1932 s. 130, 139, 145, 146; Załęski, Jezuici, II 368, 371; – Akty Vil. Archeogr. Kom., XX 368; Archeografičeskij Sbornik Dokumentov, Wil 1867 I s. 378 nr 153; Księgi nacji polskiej w Padwie, Wyd. S. Windakiewicz, Arch. do Dziej. Liter., Kr. 1890 VI 45; Ossoliński J., Pamiętnik 1595–1621, Wr. 1952 s. 66, 67, 73; Pac S., Obraz dworów europejskich na początku XVII wieku…, Wyd. J. K. Plebański, Wr. 1854 s. 153, 154; Pamiętniki o wyprawie chocimskiej r. 1621…, Zebrał J. Ż. Pauli, Kr. 1853 s. 5, 45, 121, 127; Radziwiłł A., Pamiętniki, Wyd. E. Raczyński, P. 1839 II 102, 198, 208, 351; [Radziwiłł K.], Księcia… hetmana polnego W. Księstwa Litewskiego sprawy wojenne i polityczne 1621–1632, Paryż 1859; Sawicki M. S., Cienie żałobne po promieniach J. K-ce po zeszłej małżonce Krystynie z Sokolińskich, Wil. 1640; Sbornik Russ. 1st. Obšč., t. 142; Starowolski Sz., In obitum Sigismundi III… oratio, Antwerpia 1632; Vol. leg., III 220–1, fol. 458; Zawisza K., Carolomachia, Wil. 1606; – AGAD: Arch. Radziwiłłów, dz. II teka 9 nr 1188, dz. IV teka 16 koperta 183, 185, 186, 187, 188, 189, teka 25 koperta 324–328, dz. V teka 148 nr 6760, teka 149 nr 6773; BOZ nr 960 s. 360–1, 367; B. Czart.: rkp. nr 108 s. 683–5.
Tadeusz Wasilewski